"Hoe kan ik starten met het gebruik van gebaren als ondersteunde communicatie?"
Allereerst moet je kiezen welke gebaren je wil gebruiken. De keuze voor deze gebaren hangt vooral af van waar je woont: woon je in België, dan is het logisch om gebaren uit het SMOG-systeem of uit de Vlaamse Gebarentaal te gebruiken. Als je in Nederland woont, is het logischer om de gebaren uit de Nederlandse Gebarentaal te halen.
Hoe kom je nu aan die gebaren? Wel, jammer genoeg is het niet altijd zo makkelijk om snel van start te gaan. De SMOG-gebaren kan je enkel leren via Gezin en Handicap of in een cursus die georganiseerd wordt door een thuisbegeleidingsdienst, een school voor buitengewoon onderwijs, ... Er bestaat geen boek of website waar je de gebaren kan vinden. Kies je voor gebaren uit de Vlaamse Gebarentaal, dan kan het online woordenboek je zeker op weg helpen. Ook via de website Mama kan gebaren kan je aan heel wat materiaal geraken. Let wel: de filmpjes zijn in gebarentaal, dit wil zeggen: er wordt niet bij gesproken, en de grammatica die gebruikt wordt is heel anders dan die van de Nederlandse taal. Maar je kan zeker wel de gebaren uit de Vlaamse Gebarentaal gebruiken, met een key word signing techniek.
"Hoe doe je dat, die key word signing techniek?"
Het is belangrijk dat je steeds praat en simultaan gebaren maakt. Terwijl je dus een zin zegt, maak je een gebaar bij de belangrijkste woorden (= de kernwoorden). Gebaren gebruiken terwijl je praat is lang niet zo eenvoudig als het misschien lijkt! Het vergt heel wat oefening om vlot de juiste gebaren te maken bij de juiste kernwoorden in je zin. Uiteraard lukt dit niet als je te snel praat of als je heel erg ingewikkelde zinnen maakt. Probeer dan ook langzaam, rustig en helder te praten.
Gebruik om de gebaren te maken telkens je voorkeurshand (ben je rechtshandig, dan is dat je rechterhand) bij eenhandige gebaren. Probeer hierin consequent te zijn, dat is het duidelijkst voor iedereen. Ookal is de persoon waar je tegen praat linkshandig terwijl jij rechtshandig bent, je hoeft jouw voorkeurshand niet aan te passen aan die van je gesprekspartner. De overgang van het ene naar het andere gebaar kan in het begin voor handmotorische moeilijkheden zorgen. Je start best met het oefenen van enkele gebaren in korte zinnetjes, en breidt langzaam uit naar langere zinnen waarbij je meerdere gebaren combineert.
Tijdens het gebruik van key word signing gebruik je niet alleen extra gebaren naast je spraak, je hele lichaam "praat" mee. Je mimiek en lichaamshouding moeten stroken met wat je zegt of vraagt, wat soms wat oefening vergt. Ook het plaatsen van de gebaren in de ruimte moet je oefenen. Wanneer twee woorden in een zin t.o.v. elkaar relateren, moet dit ook visueel duidelijk worden in de manier waarop je de ondersteunende gebaren plaatst. Bij de zin "het boek ligt op de tafel" maak je dus het gebaar voor boek ruimtelijk gezien boven het gebaar voor tafel.
"Hoe leer je key word signing aan een kind of volwassene met een verstandelijke beperking?"
Het belangrijkste principe hierbij is: voordoen. Het aanleren van nieuw communicatief gedrag (zoals het gebruiken van ondersteunende gebaren) werkt het beste in een dagdagelijkse, zinvolle situatie. Samen prenten benoemen kan dus wel leuk zijn, maar het snelst leert een persoon gebaren functioneel te gebruiken als deze ook in een functionele situatie voorgedaan worden. Het benoemen van een prent mag nooit een doel op zich worden. Je kan dus best steeds gebaren gebruiken als je communiceert met je kind of met de volwassene. Best heb je veel geduld, want het kan even duren voor de persoon dit oppikt. Belangrijk is ook om het leuk te maken. Probeer ook verhaaltjes voor te lezen, liedjes te zingen en spelletjes te spelen met gebaren!
Bij sommige personen kan je best beginnen met een klein aantal gebaren. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij een volwassenen met een ernstige verstandelijke beperking, die snel overprikkeld is. Je kiest dan de meest functionele gebaren voor die persoon, zoals bijvoorbeeld toilet, drinken of eten. Bij anderen, afhankelijk van hun mogelijkheden en prikkelgevoeligheid, hoeft dit niet en kan je meteen het grootste deel van je communicatie beginnen ondersteunen met gebaren. Bij jonge kinderen is dit vaker het geval. Uiteraard pas je wel steeds je taal aan aan het ontwikkelingsniveau van de persoon! En natuurlijk moet jij, als voorbeeld, de gebaren erg goed kennen. Veel oefenen is dus de boodschap! Kijk ook regelmatig je gebaren nog eens na, want er sluipen snel ongemerkt foutjes in.
"Hoe gebruiken volwassenen met een verstandelijke beperking SMOG-gebaren?"
Dat is het onderwerp van een doctoraatsonderzoek aan de KU Leuven. Dit onderzoek loopt op dit moment volop, en zal in 2013 afgerond worden. Wil je er al wat meer over weten? Dan kan je volgende publicaties bekijken:
Het gebruik van SMOG bij volwassenen met een verstandelijke beperking in Vlaanderen, 2009, WOLAV
Key Word Signing in adults with a moderate to profound intellectual disability a survey, 2010, ISAAC
Transparency of signs in a Flemish Key Word Signing system, 2010, IASSID
Welke SMOG-gebaren gebruiken volwassenen met een verstandelijke beperking, 2011, WOLAV